کاهش تعداد اسپرم (الیگواسپرمی)

یکی از دلایل اصلی ناباروری در مردان کمبود تعداد اسپرم به میزان طبیعی (۱۵ میلیون در میلی لیتر) شناخته شده است. منظور از تعداد اسپرم، میانگین تعداد اسپرم موجود در یک نمونه منی است که در طی آنالیزهای مایع منی توسط پزشک متخصص ارزیابی می شود. بر اساس اعلام سازمان جهانی بهداشت تعداد اسپرم های سالم در مایع منی یک مرد ۱۵ میلیون در میلی لیتر یا حداقل ۳۹ میلیون در هر انزال اعلام شده است. اگرچه امکان باروری و حداقل داشتن یک فرزند در مردان با کمبود اسپرم وجود دارد با این حال کم بودن اسپرم از شایع ترین عوامل ناباروری در مردان به شمار می رود. تا انتهای این مقاله همراه ما باشید و با علل، علائم و راه های درمان کاهش تعداد اسپرم (الیگواسپرمی) آشنا شوید.

کمبود تعداد اسپرم

تعداد کم اسپرم به این معنی است که مایع منی در حین ارگاسم تخلیه می شود ولی اسپرم کمتر از حد نرمال در مایع موجود است. در علم پزشکی به تعداد کم اسپرم یا کمبود اسپرم از حد طبیعی (کمتر ۱۵ میلیون در هر میلی لیتر) را الیگواسپرمی یا الیگوسپرمیا (oligospermia) می گویند. در حقیقت اگر کمتر از ۱۵ میلیون اسپرم در هر میلی لیتر مایع منی وجود داشته باشد ، تعداد اسپرم مرد کمتر از حد نرمال در نظر گرفته می شود. داشتن تعداد کم اسپرم ، احتمال باروری تخمک همسرتان در یک بارداری را کاهش می دهد. با این وجود، بسیاری از مردانی که تعداد اسپرم کمتری دارند ، هنوز هم می توانند یک فرزند داشته باشند. این در حالی است که برخی از مردان هیچ اسپرمی در مایع منی خود نداشته و توانایی باروری تخمدان ها را ندارند. به عدم وجود کامل اسپرم یا به اصطلاح تعداد صفر اسپرم در مایع منی آزواسپرمی ( azoospermia) گفته می شود.

علل کاهش تعداد اسپرم

تولید اسپرم یک فرایند پیچیده است که به عملکرد طبیعی بیضه ها، هیپوتالاموس و غده هیپوفیز نیاز دارد. به طوریکه تحریک و کنترل بیضه برای تولید اسپرم و ترشح تستوسترون به وسیله هورمون‌های مترشحه از هیپوتالاموس و غده هیپوفیز انجام می‌شود. هنگامی که اسپرم در بیضه تولید شد، لوله هایی ظریف آن ها را حمل می کنند تا زمانی که با مایع منی مخلوط شوند و از آلت تناسلی خارج شوند. بروز هرگونه مشکل یا اختلال عملکردی در هر یک از این سیستم ها می تواند بر تولید اسپرم تأثیر بگذارد.

همچنین، ممکن است اشکال در شکل اسپرم (مورفولوژی)، اختلال در تحرک اسپرم یا عملکرد اسپرم سبب کاهش تعداد اسپرم می شود. اگرچه در اغلب موارد علت کم بودن تعداد اسپرم مشخص نیست، اما کمبود اسپرم ها ممکن است به دلایل پزشکی و علل زیست محیطی رخ دهد. 

دلایل پزشکی

تعداد کم اسپرم می تواند به دلایل پزشکی یا نشانه بیماری های خاص به و جود آید. مهمترین دلایل پزشکی برای کمبود تعداد اسپرم به شرح زیر است:

۱- واریکوسل

واریکوسل شایعترین علت ناباروری در مردان است که در طی آن شبکه وریدی (سیاهرگی) بالای بیضه‌ دچار اتساع و پیچ خوردگی غیر طبیعی می شوند. اگرچه علت اصلی و دقیق واریکوسل برای ناباروری ناشناخته است، اما ممکن است مربوط به تنظیم درجه حرارت غیر طبیعی بیضه باشد. محققان دریافته اند که واریکوسل منجر به کاهش کیفیت اسپرم و حتی تعداد آن می شود.

۲- عفونت

برخی از عفونت ها می توانند در تولید اسپرم یا سلامت اسپرم اختلال ایجاد کنند. همچنین در مواردی ممکن است عفونت ها باعث ایجاد زخم هایی شوند که از عبور اسپرم جلوگیری می کنند. این موارد شامل التهاب اپیدیدیم (اپیدیدیمیت) یا بیضه ها (ارکیت) و برخی از عفونت های منتقله از راه جنسی، از جمله سوزاک یا اچ آی وی است. اگرچه برخی از عفونت ها می توانند باعث آسیب دائمی بیضه شوند، اما اغلب اوقات می توان اسپرم را بازیابی کرد.

۳- مشکلات انزال

انزال پس رونده (Retrograde ejaculation) یکی از اختلالات انزال است که در طی آن منی به هنگام ارگاسم به جای خارج شدن از آلت تناسلی وارد مثانه می شود. بیماری‌های مختلف مانند دیابت، آسیب‌های ستون فقرات، و جراحی مثانه، پروستات یا مجرای ادرار می‌توانند باعث انزال پس‌رونده یا عدم انزال شوند.

برخی از داروها نیز ممکن است منجر به مشکلات انزال شوند، مانند داروهای فشار خون که به عنوان مسدود کننده های آلفا شناخته می شوند. برخی از مشکلات انزال قابل درمان است، در حالی که برخی دائمی هستند. با این حال در برخی موارد دائمی نیز امکان بازیابی مستقیم اسپرم از بیضه ها وجود دارد.

۴- آنتی بادی های ضد اسپرم

آنتی های ضد اسپرم بخشی از سلول های سیستم ایمنی بدن هستند که به اشتباه اسپرم ها را به عنوان مهاجمان خطرناک شناسایی کرده و سعی می کنند آنها را از بین ببرند. آنتی بادی هایی که به اسپرم حمله می کنند می تواند دلیل کاهش تعداد اسپرم شوند.

۵- سرطان

سرطان ها و تومورهای غیر بدخیم می توانند به طور مستقیم از طریق غددی که هورمون های مربوط به تولید مثل را آزاد می کنند، مانند غده هیپوفیز یا از طریق علل ناشناخته بر اندام های تناسلی مردانه تأثیر بگذارند. همچنین درمان های سرطان مانند جراحی، پرتودرمانی یا شیمی درمانی نیز می تواند باروری مردان را تحت تاثیر قرار دهد.

۶- کریپتورکیدیسم (بیضه های نزول نکرده) 

در طول رشد جنین، گاهی اوقات یک یا هر دو بیضه از شکم به داخل کیسه ای که معمولاً حاوی بیضه است (کیسه بیضه) در جای خود قرار نمی گیرد که به آن بیضه های نزول نکرده یا کریپتورکیدیسم گفته می شود. آمارها نشان می دهد که احتمال کاهش باروری در مردان مبتلا به این بیماری بیشتر است.

۷- عدم تعادل هورمونی 

هیپوتالاموس، هیپوفیز و بیضه ها هورمون هایی تولید می کنند که برای تولید اسپرم ضروری هستند. تغییرات در این هورمون ها و همچنین سایر سیستم ها مانند تیروئید و غده فوق کلیوی ممکن است تولید اسپرم را مختل کند.

۸- نقص لوله های انتقال اسپرم

یکی از دلایل کاهش تعداد اسپرم نقص لوله های انتقال اسپرم است که می توانند به دلایل مختلف مسدود شوند. این لوله های انتقال اغلب در اثر آسیب ناشی از جراحی، عفونت ها، آسیب یا رشد غیر طبیعی سلول ها (مانند فیبروز کیستیک) یا شرایط ارثی مشابه به وجود می آید. انسداد می تواند در هر سطحی از جمله در داخل بیضه، در لوله هایی که بیضه را تخلیه می کنند، در اپیدیدیم، در مجرای دفران (لوله های منی بَر)، نزدیک مجاری انزال یا در مجرای ادرار رخ دهد.

۹- نقص کروموزومی 

اختلالات ارثی مانند سندرم کلاین فلتر که در آن یک مرد با دو کروموزوم X و یک کروموزوم Y به جای یک X و یک کروموزوم Y متولد می شود، باعث رشد غیر طبیعی اندام های تناسلی مرد می شود. سایر سندرم های ژنتیکی مرتبط با ناباروری شامل فیبروز کیستیک، سندرم کالمن و سندرم کارتاگنر است.

۱۰- جراحی های قدیمی

برخی از جراحی‌ها ممکن است از تولید کافی اسپرم به هنگام انزال در مردان جلوگیری کنند. این جراحی ها شامل وازکتومی، ترمیم فتق مغبنی، جراحی‌های کیسه بیضه یا بیضه، جراحی‌های پروستات و جراحی‌های بزرگ شکم (برای سرطان های بیضه و رکتوم) می شود. دراکثر موارد، جراحی می‌تواند برای بازگرداندن این انسدادها یا بازیابی اسپرم به طور مستقیم از اپیدیدیم و بیضه‌ها انجام شود.

۱۱- مصرف داروهای خاص 

درمان جایگزینی تستوسترون، استفاده طولانی مدت از استروئیدهای آنابولیک، داروهای سرطان (شیمی درمانی)، داروهای ضد قارچی و آنتی بیوتیکی خاص و برخی از داروها می توانند تولید و تعداد اسپرم را مختل کرده و باروری مردان را کاهش دهند.

دلایل زیست محیطی

اگرچه علت اصلی کاهش تعداد اسپرم ناشناخته یا در اثر مشکلات پزشکی ذکر شده در بالا است، اما تولید یا عملکرد اسپرم می تواند تحت تاثیر قرار گرفتن بیش از حد برخی عوامل زیست محیطی باشد. مهمترین دلایل محیطی که ممکن است سبب کمبود اسپرم شود، عبارتند از:

1. قرار گرفتن طولانی مدت در معرض مواد شیمیایی صنعتی (تولوئن، زایلن، علف کش ها، آفت کش ها، حلال های آلی و رنگ های شیمیایی)
2. قرار گرفتن در معرض فلزات سنگین مانند سرب
3. قرار گرفتن طولانی مدت در معرض اشعه ایکس
4. گرم شدن بیش از حد بیضه ها

علائم کاهش تعداد اسپرم

عدم توانایی در باروری تخمدان های زن به صورت طبیعی اصلی ترین نشانه کم بودن تعداد اسپرم در مردان است. این عارضه ممکن است هیچ علامت و نشانه دیگری نداشته باشد. با این حال در بعضی از مردان، یک مشکل اساسی مانند ناهنجاری کروموزومی ارثی، عدم تعادل هورمونی، گشاد شدن رگهای بیضه یا بیماری که مانع عبور اسپرم می شود ، ممکن است علائم و نشانه هایی ایجاد کند. مهمترین علائم تعداد کم اسپرم ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• عدم موفقیت در باروری به طورت طبیعی
• مشکلات عملکرد جنسی مانند پایین بودن میل جنسی یا مشکل در حفظ نعوظ (اختلال نعوظ)
• درد ، تورم، برآمدگی یا توده ای در ناحیه بیضه
• کاهش موهای صورت یا بدن یا سایر علائم اختلال کروموزوم یا هورمون

جلوگیری از کمبود اسپرم

برای محافظت از باروری و عوامل شناخته شده ای که می توانند بر تعداد و کیفیت اسپرم تأثیر بگذارند، بهتر است نکات زیر را رعایت کنید.

• اجتناب از کشیدن سیگار و مواد مخدر
• خودداری از مصرف الکل
• اجتناب از مصرف داروهای غیرقانونی
• مشاوره با پزشک در خصوص مشاهده علائم یا مصرف داروهای خاص
• حفظ تناسب اندام و تغذیه سالم
• جلوگیری از گرم شدن بیش از حد بیضه ها (اجتناب از استفاده مکرر از جکوزی و سونا)
• کنترل و مدیریت استرس
• اجتناب از قرار گرفتن مواد شیمیایی و فلزات سنگین

تشخیص تعداد اسپرم کم

هنگامی که به دلیل ناباروی به پزشک مراجعه می کنید او سعی می کند علت اصلی را تشخیص دهد. حتی اگر دکتر شما فکر می کند تعداد اسپرم مشکل زا است ، توصیه می شود همسرتان مورد ارزیابی قرار گیرد تا عوامل احتمالی موثر را رد کند و تعیین می کند که آیا به روش های درمان ناباروری نیاز است یا خیر.

تجزیه و تحلیل مایع منی

تعداد اسپرم کم به عنوان بخشی از آزمایش آنالیز منی تشخیص داده می شود. تعداد اسپرم به طور کلی با بررسی اسپرم در زیر میکروسکوپ تعیین می شود. در بعضی موارد ، ممکن است از رایانه برای اندازه گیری تعداد اسپرم استفاده شود.

نمونه های منی را می توان به چند روش مختلف بدست آورد. شما می توانید با خودارضایی و انزال در یک ظرف مخصوص در مطب پزشک نمونه ای تهیه کنید. به دلیل اعتقادات مذهبی یا فرهنگی ، برخی از مردان روش دیگری برای جمع آوری مایع ترجیح می دهند. در چنین مواردی ، می توان با استفاده از کاندوم مخصوص در حین رابطه  منی را جمع آوری کرد.

اسپرم جدید به طور مداوم در بیضه تولید می شود و بلوغ آن ها حدود ۴۲ تا ۷۶ روز طول می کشد. بنابراین تجزیه و تحلیل مایع منی نتیجه سلامت اسپرم ها در سه ماه گذشته را نشان می دهد. هرگونه روش درمانی که انجام داده اید برای چندین ماه نشان داده نمی شود.

یکی از شایع ترین دلایل کم بودن تعداد اسپرم ، جمع آوری ناقص یا نامناسب نمونه اسپرم است. تعداد اسپرم نیز اغلب نوسان دارد. به دلیل این عوامل ، بیشتر پزشکان برای اطمینان از سازگاری بین نمونه ها ، دو یا چند نمونه منی را بررسی می کنند.

چه موقع به پزشک مراجعه کنیم؟

در موارد زیر و همچنین اگر بعد از یک سال رابطه منظم و بدون محافظت قادر به باروری تخمدان همسر خود نیستید، به پزشک مراجعه کنید:

• مشکلات نعوظ یا انزال، میل جنسی کم یا سایر مشکلات عملکرد جنسی
• درد ، ناراحتی ، توده یا تورم در ناحیه بیضه
• سابقه پروستات یا مشکلات جنسی
• جراحی کشاله ران یا بیضه

درمان کاهش تعداد اسپرم

پس از تایید کمبود تعداد اسپرم در مردان علل ایجاد این عارضه در مردان بررسی شده و پس از تشخیص آن درمان های مناسب توسط پزشک توصیه می شود. به طور کلی مهمترین درمان ها برای تعداد کم اسپرم عبارتند از:

• عمل جراحی: برخی از مشکلات کمبود اسپرم با عمل جراحی قابل درمان است. به عنوان مثال واریکوسل اغلب با جراحی اصلاح شده یا انسداد عروق برطرف می شود. همچنین، وازکتومی های قبلی قابل برگشت هستند. در مواردی که هیچ اسپرمی در انزال وجود ندارد، اغلب می توان اسپرم را مستقیماً از بیضه یا اپیدیدیم با استفاده از تکنیک های بازیابی اسپرم یافت کرد.
• درمان عفونت ها: آنتی بیوتیک ها می توانند عفونت دستگاه تولید مثل را درمان کنند، اما همیشه باروری را بازیابی نمی کند.
• درمان مشکلات مقاربت جنسی: دارو یا مشاوره می تواند به بهبود باروری در شرایطی مانند اختلال نعوظ یا انزال زودرس کمک کند.
• درمان های هورمونی و دارویی: پزشک ممکن است در مواردی که ناباروری به دلیل مقادیر زیاد یا پایین برخی از هورمون ها یا مشکلاتی در نحوه استفاده از هورمون در بدن ایجاد می شود، جایگزینی هورمون یا داروها را توصیه کند.
• فن آوری تولید مثل (ART): درمان های ART بسته به شرایط خاص و خواسته های بیمار شامل دریافت اسپرم از طریق انزال طبیعی ، استخراج اسپرم با جراحی یا از افراد اهدا کننده است. سپس اسپرم ها به دستگاه تناسلی زن وارد شده یا برای تزریق اسپرم داخل رحمی یا داخل سیتوپلاسمی استفاده می شوند.

توصیه پایانی

کاهش تعداد اسپرم یکی از دلایل شایع در ناباروری مردان است که به دلایل ناشناخته یا عوامل پزشکی رخ داده است. به طور کلی، متخصصان و پزشکان معتقدند که عواملی که بر سطح تستوسترون تأثیر می‌گذارند بیشترین تأثیر را بر تعداد و کیفیت اسپرم ها دارند. اگرچه تعداد کم اسپرم می تواند سبب ناباروری شود، اما امکان بازیابی و باروری مرد وجود دارد. اگرچه دلایل پزشکی می تواند نقش موثری بر تعداد اسپرم ها داشته باشد، اما اکثر تحقیقات استفاده از تغییرات سبک زندگی، درمان های طبیعی و تنظیم رژیم غذایی را برای مدیریت و بهبود تعداد کم اسپرم موثر می دانند. حفظ یک رژیم غذایی سالم و متعادل، اتخاذ یک برنامه ورزشی منظم، تنظیم خواب و همچنین اجتناب دخانیات می تواند به افزایش تعداد اسپرم کمک کند.